Yeni Cuma (Pertev Paşa) Camii

Kocaeli Yeni Cuma Mahallesi'nde, eski İstanbul-Ankara Karayolunun yanında bulunan Pertev Mehmet Paşa Külliyesi, halk arasında Yeni Cuma Camisi olarak da tanınmaktadır. Günümüze kadar sadece cami, çeşme, şadırvan ve sübyan mektebi kısmen gelebilmiş olan Pertev Mehmet Paşa Camii, aslında büyük bir külliyenin geriye kalabilmiş olan parçalarıdır. 

Asıl külliye; cami, imaret, hamam, kervansaray, sübyan mektebi, aşevi, şadırvan, çarşı ve çeşmeden meydana gelmiştir. Hamam caminin kuzeybatısında, imaret batıda, kervansaray ise güneybatıda bulunuyordu. Tarihi ipek Yolu üzerinde bulunan Kocaeli'nde önemli bir yere sahip olan bu kervansarayın güneydoğusunda ise dükkânlar sıralanmıştı.

Mimar Sinan'ın ilimizdeki müstesna eserlerinden olan bu kıymetli yapı, 20'nci yüzyılın ikinci yarısında yapı topluluğunun ortasından plansızca açılan Yeni Cuma Sokağı (Pertev Paşa Sokağı) ile önce külliyenin ikiye ayrılmasına neden olmuş. Ardından ise yolun sol tarafında parkın içinde kalan yapılar, zamanın da yıpratıcı etkisiyle yok olmaya yüz tutmuşlardır.

Cumhuriyet döneminde Kocaeli'nin yeniden düzenlenmesi sırasında önce Hermann Yansen, sonra da Prof. Kemal Ahmet Aru'nun imar planları ile külliyenin etrafı açılmış ve yapı topluluğunun daha görkemli bir görünüm kazanmasına neden olunmuştur. Ne var ki, bu çalışmalar sırasında tarihi değere sahip olan külliyenin hamamı ile kervansarayı tümüyle yıkılmış, şu anda kurs olarak kullanılan sübyan mektebi ise orijinalliğini yitirmiştir.

Pertev Mehmet Paşa Külliyesi, Pertev Mehmet Paşa'nın vefatı ardından vasiyeti gereği Kethüda Sinan Ağa tarafından Mimar Sinan'a yaptırılmıştır. 1572'de caminin temelleri atılmış, külliye ise ancak 1579'da tamamlanmıştır. Kocaeli gibi önemli bir deprem bölgesinde olmasına rağmen yapı günümüze kadar sapasağlam ulaşmıştır. Yapılar moloz taştan ve pencereli bir avlu duvarı ile çevrelenmiştir. Üç ayrı girişi olan avlu kapılarından eskiden kervansarayın bulunduğu yöne “Cami-i Şerifi Pertev Paşa sene 987 (1579)” kitabesi yer almıştır.

Külliyenin avlusu iki kısımdan meydana gelmiştir. Bunlardan bir tanesi son cemaat yerinin önünde, diğeri de mihrap yönündedir. Her iki avlu birbirlerinden duvar ile ayrılır. Yapı topluluğunun merkezinde bulunan cami kısa dikdörtgen planlı olup, tek kubbeli camiler için güzel bir örnektir. Merkezi kubbe yarım kubbelerle takviye edilmiştir. Kubbe kasnağını çepeçevre kuşatan 24 adet ve yan duvarlarda ise mihrap duvarında dörderden 12, ikisi son cemaat yerine bakan toplam 14 pencere, ibadet mekânını oldukça ışıklı olacak biçimde aydınlatır.

Cami içinde çiniye yer verilmeyişi, o dönem yapıları içerisinde pek de karşılaşılmayan ilginç bir örnektir. Caminin pencere aralarında yazı frizleri ve kalem işleri bulunmaktadır. Camideki mermer işlerinin yanı sıra ahşap işçiliği oldukça ileri düzeydedir. Mermer mihrap ve minber, geometrik bezemelerle kaplıdır. Üzerindeki ince işlemeler Türk süsleme sanatının eşsiz örneklerinden biri olarak dikkat çeker.

Caminin batı duvarında ana giriş kapısı bulunmaktadır. Kapının üzerinde ikinci bir kat, müezzin mahfili bulunmaktadır. Son cemaat yerinde ahşap çatılı bir galeri vardır. Avlunun ortasında tarihi çınar ağaçlarının arasında Selçuklu tarzını anımsatan çatısı bulunan, on  iki köşeli bir şadırvan bulunur. Avlunun güneybatısına bahçe dışında ise tarihi bir çeşme bulunmaktadır.

YENICUMA (PERTEV PASHA) MOSQUE

Pertev Mehmet Paşa Social Complex, located in Kocaeli Yeni Cuma Neighborhood, next to the old Istanbul-Ankara Highway is known as Yeni Cuma Mosque among the public. Pertev Mehmet Paşa Mosque, of which only the mosque, fountain, şadırvan (water-tank with a fountain) and primary school sections could survive partially until today is actually the remaining parts of a big social complex.

The actual social complex consists of a mosque, poorhouse, Turkish bath, caravanserai, primary school, soup kitchen, şadırvan, market and fountain. The Turkish bath was located in the northwest of the mosque, poorhouse in the east and caravanserai in southwest. Stores were lined in the southeast of this caravanserai on the historical Silk Road, which has an important place in Kocaeli.

This precious structure, one of the exceptional works of Sinan in our province was first divided in two with the Yeni Cuma Street (Pertev Paşa Street) opened in the middle of the structure group in an unplanned manner in the second half of the 20th century. Then the structures within the park on the left side of the road came on the brink of collapsing with the corrosive effect of time. In the republican period, during the rearrangement of Kocaeli, with the construction plans of first Hermann Yansen, and later Prof. Kemal Ahmet Aru, surroundings of the social complex were opened and the structure group gained a magnificent appearance. However, during these Works, Turkish bath and the caravanserai of the social complex with historical value were demolished entirely, and the primary school, currently used as a course, lost its originality.

Pertev Mehmet Paşa Social Complex was built by Sinan by the order of Kethüda Sinan Ağa following the death of Pertev Mehmet Paşa, in accordance with his will. Foundations of the mosque were laid in 1572, but the social complex could only be completed in 1579. Even though it is in an important earthquake zone like Kocaeli, the structure survived in one peace until today. The structures are surrounded by a courtyard wall from rubble stone with Windows. Of the three different courtyard doors, the one in the direction of caravanserai was furnished with an inscription “Cami-i fierifi Pertev Paşa year 987 (1579)”.

Courtyard of the social complex consists of two sections. One of these is in front of the narthex and the other in the direction of mihrab. Both courtyards are separated from each other with a wall. The mosque at the in the center of the structure group has a short rectangular plan and is a nice example of one domed mosque. The central dome is reinforced with semi domes. The 24 windows surrounding the dome drum from all sides, 12 Windows on the mihrab wall, grouped in four , and two at the narthex section, 14 windows in total at side walls illuminate the worshipping area so much that it is filled with light.

The fact that no china tiles are used within the mosque is an important feature not encountered frequently in structures of that era. There are writing friezes and hand drawn decorations between Windows of the mosque. Both the marble Works and the wooden workmanship is of a quite advanced level. The marble mihrab and the mimbar are covered with geometric decorations. The fine embroideries on these draw attention as some of the unparalleled examples of Turkish ornamental art.

Main entrance door of the mosque is on the eastern wall. There is a second şoor, the muezzin gathering place over the door. There is a gallery with wooden roof in the narthex. There is a şadırvan with twelve corners with a roof reminding Seljuk style in the middle of the courtyard, among historical plane trees. There is a historical fountain in the southwest of the courtyard, out of the garden.